ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ ΔΟΚΙΜΙΑ

Η ελιά στις Τέχνες και την Λογοτεχνία..

Τὸ καθαυτὸ τὸ χωριὸ θὰ τὸ βροῦμε στὸ πλάγι, πάνω στὸ βουναράκι. Ὅποιο παραθύρι κι ἄν ἀνοίξῃς ἐκεῖ ἀπάνω, ἀνοίγει κ' ἡ καρδιά σου, γιατὶ ἀπὸ τὰ δεξιὰ ἔχεις θάλασσα ὅσο φτάνει τὸ μάτι, ἀντικρύ σου τὸν κόρφο, πέρα τὰ βουνὰ στολισμένα ἐδῶ καὶ κεῖ μὲ χωριά, στ' ἀριστερὰ τὸν κάμπο μὲ τὶς ἐλιές, κ' ἕνα ποτάμι στὴ μέση. Ἴσια ἴσια τὸν κάμπο ποῦ ξέπεσε μιὰ φορὰ ὁ Ὀρφέας, καὶ κρέμασε τὴ λύρα του σὲ μιὰν Ἰτιά, κι ἀπὸ τότες κελαϊδοῦσαν ἐκεῖ τἀηδόνια μὲ γλύκα ποῦ ταίρι δὲν εἶχε, ὡς πέρσι πρόπερσι, ποῦ ἔκοψαν τὶς ἰτιὲς οἱ Τοῦρκοι, καὶ ξεγυμνώθηκε τὸ ποτάμι, κ' ἔφυγαν τὰ καημένα τἀηδόνια ὕστερα ἀπὸ τριάντα αἰώνων κελάϊδημα.
Εφταλιώτης, Αργύρης
Ο Καπετάν Γιώργης

"Όσοι αναπνέουμε τον αγέρα του νησιού μας, ξέρουμε τι αντιπροσωπεύει η ελιά για το νησί και τους ανθρώπους του, πόσο είναι δεμένη με την υπόστασή μας, την κουλτούρα και την Ιστορία του Νησιού"

Απ. Αποστόλου

Δάσκαλος και παλιός Δήμαρχος της Μυτιλήνης

Η Η ελιά και το λάδι αποτελούν έμπνευση από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα . Στους Μινωικούς χρόνους βρίσκουμε θαυμάσιες τοιχογραφίες με θέμα την ελιά και το λάδι, επίσης και στη Μυκηναϊκή εποχή . Στη κλασική αρχαιότητα συναντάμε φύλλα ελιάς σε νομίσματα και στη διακόσμηση αγγείων .

Αλλά και στη ποίηση όπως στα Ομηρικά έπη. Στις εικαστικές τέχνες πολλοί καλλιτέχνες από όλα τα μήκη του κόσμου έχουν έργα με αναφορά στην ελιά γιατί η ελιά από μόνη της είναι ένα έργο τέχνης και οι φωτογράφοι τη κατέγραψαν όσο κανένα άλλο δένδρο.Η επί χιλιετίες παρουσία της ελιάς στον ελληνικό αλλά και τον ευρύτερο μεσογειακό χώρο, εκτός από την καθημερινή ζωή κα τις λατρευτικές συνήθειες, επηρέασε τα ήθη και τα έθιμα των λαών που έζησαν και ζούν κάτω από τη σκιά της δημιουργώντας με το πέρασμα των χρόνων έναν εντελώς ιδιαίτερο πολιτισμό, τον Πολιτισμό της Ελιάς.

Θεόφιλος Λιομάζωμα

Σα μ' έλουσε και μ' έτριψε με μυρωδάτο λάδι

μου φόρεσε πεντάμορφη χλαμύδα και χιτώνα..

Ομηρος K 364

Χαρακτικά με θέμα την ελιά και το Λιομάζωμα

Τελεμαχος Κανθος λιομάζωμα

Αντωνης Κυριαζης διάλειμμά απο το λιομάζωμα

Λέει η ελιά στον αφέντη της:

"Φρόντισε με να σε θρέψω.
Πότισε με να σε πλουτίσω"

παροιμία από τη Μεσόγειο

Ἀδείασε τὸ κιοῦπι μὲ τὸ λάδι. Λίγη μοῦργα στὸν πάτο. Κι ὁ ψόφιος ποντικός.
Ἀδείασε τὸ κουράγιο τῆς μάνας μαζὶ μὲ τὸ πήλινο κανάτι καὶ τὴ στέρνα.
Στυφίζουν τὰ οὖλα της ἐρμιᾶς ἀπ᾿ τὸ μπαροῦτι.
Ποῦ λάδι τώρα πιὰ γιὰ τὸ καντῆλι τῆς Ἁγιὰ-Βαρβάρας
ποῦ δυόσμος πιὰ νὰ λιβανίσει τὸ μαλαματένιο κόνισμα τοῦ δειλινοῦ
ποῦ μία μπουκιὰ ψωμὶ γιὰ τὴ βραδιά-ζητιάνα νὰ σοῦ παίξει τὴν ἀστρομαντινάδα της στὴ λύρα.

Γ. ΡΙΤΣΟΣ

Ελαιώνας έργο του Ορέστη Κανελλη

Τόπος ελαιοπαραγωγής το χωριό μου , όπως κι ολόκληρο το νησί, στήριζε όλη την οικονομική του δραστηριότητα στην καλλιέργεια της ελιάς. Μια χρονιά με καλή σοδειά, μια « μαξουλοχρονιά» , ήταν ευλογία και δώρο Θεού. Οι πλούσιοι θα γέμιζαν τα κιούπια (1) τους και οι φτωχοί θα έκαναν λίγα μεροκάματα ,να σβήσουν λίγο χρέος από τον μπακάλη, να κάνουν ένα ζευγάρι παπούτσια στα παιδιά τους τις Γιορτές.

Λιομάζωμα στη Γέρα Λέσβου από την Ευαγγελία Πρωτούλη

Από τον Αύγουσ

το κιόλας, όταν οι πρώτες ελιές άρχιζαν να πέφτουν στο παστρευμένο χώμα , τ’ αφεντικά φρόντιζαν να εξασφαλίσουν τον ταϊφά (2) τους. Ανάλογα με τα «μόδια» που υπολόγιζαν πως θα μαζέψουν, φρόντιζαν να συμπληρώσουν τον αριθμό των γυναικών (μαζώχτρες) και τον αριθμό των αντρών (ραβδιστές),που θα χρειάζονταν. Το καπάρωμα (3)είχε ισχύ εθιμικού δικαίου και σπάνια ένας εργάτης άφηνε το αφεντικό του, ακόμα κι αν βρισκόταν άλλο αφεντικό που να του έδινε μεγαλύτερο μεροκάματο. Σπάνιο ήταν επίσης να επιχειρήσει ένα αφεντικό «να σπάσει» τον ταϊφά άλλου αφεντικού , να του αποσπάσει δηλαδή εργάτες .Μια τέτοια προσπάθεια δεχόταν επικρίσεις και δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Έτσι οι ίδιοι εργάτες έμεναν για πολλά χρόνια στη δούλεψη του ίδιου αφεντικού και η σχέση ανάμεσά τους γινόταν περισσότερο προσωπική και οικεία. Χαράματα ξεκινούσε ο ταϊφάς για τον ελαιώνα. Με τις παραδοσιακές βράκες οι γυναίκες, με την κίτρινη μαντίλα στο κεφάλι, με χοντροπάπουτσα στα πόδια, με μάλλινα πλεχτά γάντια για τα χέρια. Με το ντιμπλί στον ώμο οι άντρες, καβάλα στο μουλάρι τ’ αφεντικό. Ποδαρόδρομος μιας , πολλές φορές και περισσότερο ώρας , για να φτάσουν στον ελαιώνα. Και ύστερα μάζεμα μέχρι το μεσημέρι, να μην ξεφύγει καμιά ελιά ,να μην απομείνουν « μπασάκια». Λιγόχρονη διακοπή το μεσημέρι, ίσα –ίσα να ψηθεί η ρέγκα στα λιόκλαδα, κύριο φαγητό του εργάτη ,με ψωμί, λίγες ελιές κι ένα κρεμμύδι
της βάρδιας, για το σχόλασμα από τη δουλειά. Τα σχολιαρόπαιδα, πριν πάνε στο σχολείο, λίγες δεκάδες μέτρα παραπέρα, περνούσαν από την Κάτω Μηχανή να κάνουν μια νόστιμη καπυράδα (10),να τη μασουλάνε και να γεμίζουν χέρια, βιβλία και τετράδια με ζάχαρη και λάδια. Και δούλευαν οι μηχανές ασταμάτητα, οι ελιές πήγαιναν στα τόσα ή στα τόσα λαγήνια (11),γέμιζαν τα τουλούμια και κουβαλούσαν οι εργάτες το ευλογημένο λάδι στα σπίτια, να φάει η φτωχολογιά , να αντρωθούν τα κουπηλάρια (12).

Και ύστερα μάζεμα μέχρι αργά το απόγευμα και ποδαρόδρομος για την επιστροφή στο χωριό. Και μ’ όλη την κούραση της ημέρας, η προσπάθεια να μαζέψουν από τα χωράφια λίγα χόρτα για το βραδινό φαγητό, να κουβαλήσουν ένα κλαδί ελιάς για την κατσίκα, ένα κούτσουρο για τη γωνιά.

Η ικανότητα της μαζώχτρας στο μάζεμα της ελιάς μετριόταν με το πόσα καλάθια ελιές μάζευε την ημέρα. Ο ραβδιστής ήταν καλός, όταν μπορούσε να φτάσει και να ραβδίζει ως τα ακρόκλαδα του δέντρου, να κατεβάζει γομάρια (4) ελιές , να μην κάθονται οι μαζώχτρες και περιμένουν. « Θα σου βάλουμε φωτιά από κάτω ! » ,τον πείραζαν, αν προλάβαιναν να μαζέψουν τις ελιές από τα δέντρα που είχε ραβδίσει και να φτάσουν κάτω από το δέντρο , που ράβδιζε .Έπρεπε πάντα να έχει ραβδισμένες ελιές, έτοιμες να μαζεύουν οι μαζώχτρες. Κι εκείνος γελούσε και συντρόφευε τον ήχο από το ντιμπλί στο ράβδισμα με το τραγούδι και το σφύριγμά του .

Και γέμιζαν τα καλάθια, τσιτώνονταν (5) τα τσουβάλια, γίνονταν τα γομάρια, για να ’ρθει ο κυρατζής (6) να φορτώσει ,να κάνει κι άλλη στράτα. Γυάλιζε ο ιδρώτας στα καπούλια των μουλαριών, τα στολισμένα με χάντρες θαλασσιές και άσπρες ψήφες .Και τ’ αμπάρια ξεχείλιζαν από ελιές ρουπάδες (7), αδραμυττιανές και κολοβές …

Συναγωνίζονταν η Απάνω και η Κάτω μηχανή ( , ποια να βγάλει το περισσότερο και το καλύτερο λάδι . Ξυπνούσε νύχτα η μπουρού (9) τουςεργάτες, ειδοποιούσε για την αλλαγή

. Φάρμακο το λάδι , γιατρεύει πληγές , ανακουφίζει από τους πόνους.

Λάδι στο άναμμα της καντήλας στο εικονοστάσι, λάδι στο τάμα στην Παναγιά :

Να φέρου στ’ χάρ’ Σ’ ένα τουλούμ’ λάδ’…

Να φέρω σίμα σου κερί και σίμα σου λιβάνι

και με το βοϊδοτούλουμο να κουβαλώ το λάδι,

τάζει η χριστιανή κόρη στον Άγιο Γιώργη, για να τη γλιτώσει από τα χέρια του άπιστου που την κυνηγάει.

Βλογημένο το κλαδί της ελιάς στο ποδαρικό, στο κόψιμο της βασιλόπιτας, στο στεφάνι της Πρωτομαγιάς.

Έκαιγε του λιουδάκρυγιου (13) η γιαγιά και θύμιαζε τα εικονίσματα, όταν χτυπούσε εσπερινός κι έγερνε ο ήλιος πίσω από τον Άγιο Λια (14). Και μοσκοβόλαγε ο τόπος …Και οι καρδιές…

Γλωσσάρι

1.το κιούπι : πιθάρι .

2.ο ταϊφάς : ομάδα ανθρώπων ,μπουλούκι.

3. το καπάρωμα : προκαταβολή , δέσμευση, αρραβώνας.

4 το γομάρι : δυο τσουβάλια ελιές, φορτίο μουλαριού.

5 . τσιτώνω : κλείνω το γεμάτο τσουβάλι με «τσίτες» (ξύλινες πρόκες).

6. ο κυρατζής : ο αγωγιάτης .

7. οι ρουπάδες : (δρύπες )ελιές θρούμπες.

8. οι μηχανές : ελαιοτριβεία.

9. η μπουρού :σειρήνα ελαιοτριβείου.

10 .η καπυράδα :(καπυρός = ο ψημένος),ψωμί ψημένο και βουτηγμένο σε λάδι.

11. το λαγήνι: μονάδα μέτρησης του λαδιού .

12. το κουπηλάρ’ : αγόρι, έφηβος.

13 .το λιουδάκρυγιου : αρωματικό κόμμι ελιάς.

14. ο Άγιο-Λιας: ο Προφήτης Ηλίας , λόφος δυτικά του χωριού με ομώνυμο ξωκκλήσι.

Ελαιώνας έργο του Στρατη Αξιώτη.

Ελιές , έργο του Κώστα Μανιατόπουλου

Ελιές στη Γέρα Λέσβου, έργο του Βασίλη Βαγιάννη

….Λάμπουν τα γαλανά ακρογιάλια

Της νιούτσικης Ελλάδας

Το ήμερο φως μες στις παλιές ελιές

Σταλοβολάει κι αχνίζουν…..

Νίκος Καζαντζάκης

Οδύσσεια σελ. 270-271

Λεσβιακο τοπίο με ελιές έργο του Μανολη Καλλιγιαννη

Μέσα στ᾿ ἁλῶνι ὅπου δειπνῆσαν μία νυχτιὰ τὰ παλληκάρια
μένουνε τὰ λιοκούκουτσα καὶ τὸ αἷμα τὸ ξερό του φεγγαριοῦ
κι ὁ δεκαπεντασύλλαβος ἀπ᾿ τ᾿ ἅρματά τους. Γιαννης Ρίτσος

Ελια έργο του Στρατή Αθηναίου

Οι κορμοί των δένδρων είναι βασανισμένοι από μια αγωνιώδη προσπάθεια .Συστρατέφονται, γονατίζουν να προσευχηθούν, υψώνουν σκληρά μπράτσα μέλη τυραγνισμένα από την κίνηση , όλο αγκώνες και γόνατα . Οι στριφτές ρίζες βυζαίνουν από τη καρδία της Γής το χρυσό λάδι , για το καντήλι των Αγίων και για τη σαλάτα του φτωχού.

Στρατής Μυριβήλης

Εργα για την ελια με χρωματιστά μολύβια και χρώμα του Μίλτη Παρασκευαιδη

Που τρώει λάδι και ψωμί και λαδωτό πιτάρι,

δεν του επιάνου οι σαϊτιές του χαρομακελάρη.
( Κρητική μαντινάδα )

Λιομάζωμα στη Γέρα Λέσβου. Εργο της Σαπφω Βογιατζη

Ελια και κόλπος Γέρας ακουαρέλα της Καίτης Μεσσινέζη

Δροσίζουν τις μασχάλες σου δυό κολποι σμαραγδένοι

Με τις μυρτιές τ΄αγιόκλημα παντο γυρλάντες δένει

Κ΄οι λιόφυτοι Σου οι μαστοί , με της δουλειάς το χάδι

Στάζουν στο κιόπια χρυσαφί και μυρωδάτο λάδι.

Στρατής Αναστασέλλης

Ελαιώνας . Ακουαρέλα της Μαρίας Καλιπολιτη

Ελιές και θάλασσα στη Γρα Λέσβου έργο της Νίκης Ελευθεριάδη

Ελια έργο του Αλέξανδρου Βακιρτζή

Ελια έργο του Αλέξανδρου Βακιρτζή

Έζησα τ’ όνομα το αγαπημένο

στον ίσκιο της γιαγιάς ελιάς
στον ρόχθο της ισόβιας θάλασσας.
Χάραξα τ’ όνομα το αγαπημένο
στον ίσκιο της γιαγιάς ελιάς
στον ρόχθο της ισόβιας θάλασσας.
Οδυσσέας Ελύτης

Λιόφυτο τοπίο της Γερας Λεσβου απο τον ζωγραφο Νίκο Αναγνώστου

Ἐτοῦτο τὸ τοπίο εἶναι σκληρὸ σὰν τὴ σιωπή,
σφίγγει στὸν κόρφο του τὰ πυσφίγγει στὸν κόρφο του τὰ πυρωμένα του λιθάρια,

σφίγγει στὸ φῶς τὶς ὀρφανὲς ἐλιές του καὶ τ᾿ ἀμπέλια του,
σφίγγει τὰ δόντια. Δὲν ὑπάρχει νερό. Μονάχα φῶς.

Γιαννης Ρίτσος

Λιομάζωμα έργο της Θεοδοσίας Γιασσά

Ελιά έργο του Αθανάσιου Βακιρτζή

Ελαιώνας Γέρας Λέσβου έργο του Στρατή Ζάνταλη

Ο θάνατος του ραβδιστή

Ο μπάρμπα- Δημουστής ήταν ο καλύτερος ραβδιστής του χωριού. Όταν ράβδιζε κακάριζε μέσα στο λιώνα η τέμπλα του σα να΄ταν κοπάδι πέρδικες, καθώς ξυπνούσαν την αυγή ψηλά να χαιρετίσουν τον ηλιο. Και κράταγε το τραγούδι της τέμπλας του ρυθμικό, ακούραστο, από το χάραμα ως την ώρα του σπερνού. . Μαύριζε το χώμα κάτω απο το λιόδενδρο από τις γυαλιστερές

μαυρομάτες κι αναγάλλιαζε η ψυχή της μαζώχτρας, καθώς γέμιζε τις φούχτες με το λαδερό καρπό . και κάθε φορά που πήγαινε η μαζώχτρα ν΄αδειάσει στα σακιά το καλάθι με το λιόκαρπο, σύβαζε και τα δαυλιά στο πυρομάχι να σιγοβράσει η γραγούδα με τα κουκιά, να ετοιμαστεί το μεσημεριανό φαΐ του ραβδιστή, να στηλωθούν τα σωθικά του, που δεν κατέβηκε από την αυγή από το δένδρο.

Άλλαζε τόπο και στο ζώο που έβοσκε δεμένο στις ρίγανες νά΄ ναι κι αυτό χορτάτο να κουβάλησει τα σακιά με τον καρπό στ΄αμπαρι. Ο μπαρμπα - Δημουστής μιλούσε με το δένδρο. Πότε το γαργαλούσε ερωτικά και πότε το χάιδευε σα παιδί του . .. Κι ήταν και στις τέμπλες ο πιο μερακλής . Από το καλοκαίρι τις ετοίμαζε, τις έξυνε με το γυαλί να φάει τους ρόζους, ν΄ αλαφρώσει η τέμπλα, να γλιστρά στο χέρι του και να δουλεύει ξεκούραστα .

Απόσπασμα από το αφήγημα του Βασ. Ψαριανού ( Ο θάνατος του ραβδιστή ) από το περιοδικό Αιολικά φύλλα τεύχος 41ο 1996.

Ελαιώνας της Γέρας Λέσβου από τον Στρατή Ζάνταλη

Κάτω απ' τον ήλιο ανάγαλιαζαν οι ελιές
και φύτρωναν μικροί σταυροί στα περιβόλια
τις νύχτες στέρφες απομέναν οι αγγαλιές
τότες που σ' έφεραν κατσίβελε στην μπόλια

Καβαδίας

Ελιές και Μυτιλήνη απο τον ζωγράφο Κ. Μαλλεα

Πινακας για την ελιά απο τον Βαλια Σεμερτζίδη

Χαρακτικο για την ελιά απο τον Βαλια Σεμερτζίδη

Ελιές απο τον Γιάννη Μηταράκη

Μέσα στ᾿ ἁλῶνι ὅπου δειπνῆσαν μία νυχτιὰ τὰ παλληκάρια
μένουνε τὰ λιοκούκουτσα καὶ τὸ αἷμα τὸ ξερό του φεγγαριοῦ
κι ὁ δεκαπεντασύλλαβος ἀπ᾿ τ᾿ ἅρματά τους. Γ.Ριτσος

Πολυκλητος Ρέγκος ελαιώνας

Ελαιώνας εργο του Ιωακ. Βάρναλη

Πίνακας με θέμα το λιομάζωμα του Ανδρεα Ταξι;ρχοπουλο

Ζωγράφοι από ολο το κόσμο δημιουργούν με θέμα την Ελια

Πίνακας με θέμα την ελιά από το Ολανδό ζωγράφο Vincent Van Gogh 1853-1890

Eλιες απο τον Γαλο ζωγραφο P. A. Renoir 1841-1919

Πίνακες ζωγραφικής με θέμα την Ελιά απο το Tουρκο ζωγράφο Ebrou Yucesoy

….Φιντάνι ελιάς στενόφυλλης μες στην αυλή μου ανθούσε,
κι ολόγυρα της έχτισα μια κάμαρα, φτιασμένη
με μάρμαρα πελεκητά και με σκεπή από πάνω
κι έβαλα πόρτες ταιριαστές κι ομορφοκαμωμένες…
(Όμηρος, Οδύσσεια, Ψ 195-198)

Eλιές πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Henri Matisse

Ελιες της Κεφαλονιας Thommaw Habemann

Δημοτικό τραγούδι
Πουλάκι εβγήκε από τη γη και βγήκε
από τον Άδη και πήγε κι έκαμε φωλιά
σε μιας ελιάς κλωνάρι,
που είναι τα φύλλα της πικρά
και τα’ άνθια της φαρμάκι.

Eλιές πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Andre Derain 1880-1954

Ελιες εργου του Henri Manguin

Ελιες έργου του Γάλλου Henri Manguin

Ελια απο τον Γάλλο ζωγράφο Henri Lebsgue 1865- 1937

Ελαιώνας απο τον F.John Pyn Gare

Ελαιώνας απο Αγγλο ζωγράφο τον F.John Pyn Gare

Ελαιώνας έργο της Ισπανίδας ζωγράφου Carmen Jinenez

Οι εκατό ερωτευμένοι / πλάγιασαν για πάντα / σκεπάστηκαν με το κατάξερο χώμα. / Στης Ανδαλουσίας τους ατέλειωτους κόκκινους δρόμους, / στους Κόρδοβας τους ολόλαμπρους ελαιώνες / εκατό σταυρούς να φυτέψεις / στην μνήμη τους. / Για πάντα πλάγιασαν / οι εκατό ερωτευμένοι. ΛΟΡΚΑ

Λιομαζωμα απο τον Βέλγο ζωγραφο Μιχελ Γουολστιν.

Ελια έργο του Αλβανού ζωγράφου Elidon Hoxla

Ελιά πίνακας του Igli Jorgo ( Ιγκλι Γιόργο) Αλβανός και μενει Ελλάδα.

Ρωσος καλλιτεχνης Αzat Calimmov

Ἀδείασε τὸ κιοῦπι μὲ τὸ λάδι. Λίγη μοῦργα στὸν πάτο. Κι ὁ ψόφιος ποντικός.
Ἀδείασε τὸ κουράγιο τῆς μάνας μαζὶ μὲ τὸ πήλινο κανάτι καὶ τὴ στέρνα.
Στυφίζουν τὰ οὖλα της ἐρμιᾶς ἀπ᾿ τὸ μπαροῦτι.

Ποῦ λάδι τώρα πιὰ γιὰ τὸ καντῆλι τῆς Ἁγιὰ-Βαρβάρας
ποῦ δυόσμος πιὰ νὰ λιβανίσει τὸ μαλαματένιο κόνισμα τοῦ δειλινοῦ
ποῦ μία μπουκιὰ ψωμὶ γιὰ τὴ βραδιά-ζητιάνα νὰ σοῦ παίξει τὴν ἀστρομαντινάδα της στὴ λύρα.Γ. ΡΙΤΣΟΣ